Polska procedura cywilna przewiduje możliwość odciążenia osób, które, z uwagi na swą trudną sytuację majątkową, nie mają możliwości własnym kosztem wszcząć koniecznego postępowania sądowego lub uiścić wymaganych kosztów w trakcie jego trwania czy też uzyskać pomocy profesjonalnego pełnomocnika z wyboru.
Służą temu odpowiednio instytucje zwolnienia od kosztów sądowych w części lub w całości oraz ustanowienia pełnomocnika z urzędu.
Zwolnienie od kosztów sądowych
Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać każdy. Wymaga to jednak złożenia przez stronę stosownego wniosku. Przesłanką, która umożliwia uwzględnienie go przez sąd jest niemożność poniesienia przez stronę kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Oświadczenie w tym przedmiocie składa się na urzędowym formularzu, który należy załączyć do wniosku. Wniosek może dotyczyć zwolnienia od kosztów w całości albo od niektórych kosztów np. opłaty od pozwu albo zaliczki na biegłego. Nie wymaga uiszczenia opłaty sądowej i można go złożyć zarówno przed wszczęciem postępowania, jak i już w jego trakcie.
Zwracam uwagę, iż fakt zwolnienia od kosztów sądowych nie zwalnia strony od potencjalnego obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi. Nie chroni zatem przed skutkami przegranej sprawy.
Wniosek o zwolnienie od kosztów powinien opierać się na rzeczywistym stanie faktycznym. Sąd ma obowiązek cofnąć zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okazało się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona liczyć się musi ze zwrotem wydatków oraz koniecznością uiszczenia przepisowych kosztów.
Pełnomocnik z urzędu
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu można złożyć razem z wnioskiem o zwolnienie od kosztów lub niezależnie, na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa już się toczy, lub gdzie ma być dopiero wytoczona. Warunkiem, podobnie jak w przypadku zwolnienia od kosztów sądowych, jest złożenie odpowiedniego wniosku z załączonym do niego oświadczeniem na formularzu. Z tych dokumentów winno wynikać, iż strona nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia, gdyż nastąpi to z uszczerbkiem dla utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Na marginesie uwypuklam, iż pełnomocnika z urzędu domagać się może również osoba niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych.
Sama trudna sytuacja finansowa nie wystarczy jednakże, by sąd uwzględnił wniosek. Musi jeszcze uznać za potrzebny udział adwokata lub radcy prawnego w danej sprawie. Jej charakter oraz zawiłość musi prowadzić do konkluzji, że w uzasadnionym interesie strony jest reprezentowanie jej przez fachowego pełnomocnika.
Podobnie jak w przypadku zwolnienia od kosztów, sąd cofnie ustanowienie pełnomocnika, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. Wtedy strona będzie zobowiązana uiścić wynagrodzenie adwokata dla niej ustanowionego.
