I. Potocznie za pracownika uważa się każdą osobę wykonującą określone zadania za wynagrodzenie w formie pieniężnej. Jednakże, „pracę” w takim znaczeniu wykonywać można na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej, wśród których w tym zakresie, wyróżniamy przede wszystkim umowę zlecenia oraz umowę o dzieło. Różnice pomiędzy wyżej wskazanymi są wyraźne, jeśli tylko wiemy na jakie elementy zwrócić uwagę.
Przede wszystkim, przepisy regulujące kwestię zawierania umów cywilnoprawnych umiejscowione są w kodeksie cywilnym, natomiast podstawę prawną dla umów o pracę stanowi kodeks pracy. Zatrudnienie pracownika na podstawie umowy o pracę powinno nastąpić zgodnie z przepisami tejże ustawy. Jest to bardziej sformalizowana forma współpracy, gwarantująca pracownikowi najwięcej uprawnień. Przepisy kodeksu cywilnego są zdecydowanie mniej rygorystyczne niż przepisy kodeksu pracy i dlatego strony takich umów mają dużą swobodę w kształtowaniu ich treści, formy i czasu obowiązywania. Stanowi to niezaprzeczalną zaletę tych form współpracy. Jako wadę umów cywilnoprawnych wskazać należy brak prawa zleceniobiorcy czy wykonawcy dzieła m.in. do urlopu wypoczynkowego czy ochrony przed rozwiązaniem umowy. Są to uprawnienia charakterystyczne jedynie dla umowy o pracę. Trzeba jednak pamiętać, że osoby zawierające umowę cywilnoprawną mają dużą swobodę w kształtowaniu jej treści i mogą wprowadzić do niej niektóre rozwiązania zapożyczone z przepisów prawa pracy.
II. O tym, czy zawarta umowa jest umową cywilnoprawną, czy umową o pracę, decyduje sposób oraz warunki, w jakich umowa jest faktycznie realizowana. Samo więc zatytułowanie umowy jako np. umowa zlecenia lub umowa o dzieło, nie przekreśla jeszcze faktu, że strony łączy umowa o pracę. W przypadku gdy taka umowa zawiera w swej treści wszystkie niezbędne elementy umowy o pracę, pomimo nazwania jej w inny sposób, osoba faktycznie będzie świadczyć pracę w ramach stosunku pracy.
Umowa o pracę powinna określać strony umowy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, a w szczególności:
- rodzaj wykonywanej pracy,
- miejsce wykonywania pracy,
- wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia,
- wymiar czasu pracy,
- termin rozpoczęcia pracy.
III. Najczęściej w praktyce spotykaną cywilnoprawną podstawą zatrudniania osób jest umowa zlecenia. Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla zleceniodawcy. Kodeks cywilny uznaje zatem za przedmiot zlecenia w zasadzie tylko dokonywanie czynności prawnych, a nie faktycznych. Przeważnie jednak strony posługują się nazwą „zlecenie” lub „umowa zlecenia” również wtedy, gdy jedna z nich ma świadczyć określone czynności faktyczne (np. sprzątanie, udzielanie korepetycji czy usługi innego rodzaju). Nie jest to błędem. W istocie strony zawierają wówczas umowę o świadczenie usług, do której stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Dla pracodawców umowa zlecenia jest atrakcyjną formą pozyskiwania nowych współpracowników, ponieważ unikają w ten sposób części kosztów związanych z zatrudnieniem na podstawie umowy o pracę. Ewentualne rozwiązanie umowy jest w przypadku umowy zlecenia bardziej korzystne dla podmiotu zatrudniającego. Stąd też bardzo często spotyka się sytuacje zawierania umowy zlecenia tam, gdzie treść zobowiązania i sposób jego wykonywania odpowiadają bardziej umowie o pracę.
Prawidłowe rozgraniczenie tych dwóch rodzajów umów może być w praktyce utrudnione, zwłaszcza w przypadku długotrwałych umów zlecenia o charakterze ciągłym. Jednak istnieją cechy odróżniające umowę zlecenia od umowy o pracę, których występowanie lub niewystępowanie pozwala na stwierdzenie, z jaką umową mamy w rzeczywistości do czynienia. Podstawową cechą charakterystyczną umowy zlecenia jest brak zależności i podporządkowania zleceniobiorcy wobec zleceniodawcy. Wynika z tego między innymi, że zleceniobiorca nie musi wykonywać pracy w miejscu i czasie określonym przez zleceniodawcę. Wykonywanie zlecenia nie podlega stałemu nadzorowi, zleceniobiorca powinien stosować się jedynie do wskazówek zleceniodawcy.
IV. Umowa o dzieło jest umową, na podstawie której przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła na rzecz zamawiającego. Dziełem tym ma być określony przez strony rezultat. To ten konkretny rezultat umowy o dzieło odróżnia ją od umowy o pracę.
Umowa o dzieło, w odróżnieniu od umowy o pracę, cechuje się znaczną swobodą i samodzielnością w zakresie wykonywania umówionego dzieła. Podstawowym kryterium odróżniającym umowę o dzieło od innych umów, w tym umowy o pracę, jest kryterium rezultatu. W przypadku tej umowy świadczenie musi być zakończone konkretnym i sprawdzalnym wynikiem. Inaczej wygląda sprawa przy umowie o pracę - pracownik musi starannie świadczyć pracę i wykonywać polecenia pracodawcy. W ramach umowy o pracę pracownik jest zawsze zobowiązany do osobistego świadczenia pracy i nie może posługiwać się zastępcami.
V. W przypadku, gdy strony podpisały umowę cywilnoprawną, a z jej zakresu, wynikających obowiązków itp., okazało się iż faktycznie zawarto umowę o pracę, mamy do czynienia z zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę-tytuł umowy. Sytuacja taka daje możliwość wystąpienia do Sądu pracy z żądaniem przekwalifikowania zawartej umowy cywilnoprawnej w umowę o pracę. Jak już wyżej podkreślano, dla Sądu najistotniejszym elementem decydującym o ostatecznym zakwalifikowaniu umowy są faktyczne, rzeczywiste warunki świadczenia pracy, a nie wola stron i tytuł zawartej umowy. W związku z powyższym każdorazowo należałoby zastanowić się czy, pomimo określonej nazwy i zapisów zawartej umowy, nie jesteśmy jednak faktycznie zatrudnieni na podstawie umowy o pracę.
